भारतातील चार नवीन स्थळांचा रामसार यादीत समावेश
- भारतातील चार नवीन स्थळांचा १४ अॉगस्ट २०११ रोजी रामसार यादीत समावेश करण्यात आला.
- यामुळे भारतातील रामसार स्थळांची एकूण संख्या आता ४६ झाली आहे.
- भारतातील १०,८३,३२२ हेक्टर क्षेत्रफळ रामसार यादीतील पाणथळ जागांनी व्यापले आहे.
- गुजरातमधील नाल सरोवर (२०१२) नंतर रामसर यादीत समाविष्ट होणारे थोल तलाव वन्यजीव अभयारण्य व वाधवाना आर्द्रभूमी ही अन्य दोन स्थळे आहेत.
प्रथमच हरियाणातील सुल्तानपुर राष्ट्रीय अभयारण्य व भिंडावास वन्यजीव अभयारण्य या दोन स्थळांचा रामसार यादीत समावेश करण्यात आला.
अ) भिंडवास वन्यजीव अभयारण्य:
- हरियाणातील सर्वात मोठी मानवनिर्मित गोड्या पाण्याची पाणथळ जागा आहे.
- याची स्थापना वर्ष १९८६ मध्ये झाली आणि ३ जून २००९ रोजी भारत सरकारकडून त्याला पक्षी अभयारण्य देखील घोषित करण्यात आले.
- हे ४.१२ चौरस किमी क्षेत्रामध्ये पसरलेले आहे.
- जवाहरलाल नेहरू कालव्यातून अतिरिक्त पाणी साठवण्यासाठी हे बांधण्यात आले होते.
- २५०हून अधिक प्रजाती आणि निवासी पक्ष्यांचे ३०,०००हून अधिक स्थलांतरित पक्षी वर्षभर भिंडवास पक्षी अभयारण्याला भेट देतात. उन्हाळ्यात संख्या कमी होते आणि हिवाळ्यात वाढते.
ब) सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान:
- जैवविविधतेच्या दृष्टिकोनातून विचार केला असता हरियाणातील सुलतानपूर राष्ट्रीय उद्यानात २२० पेक्षा अधिक जलचर प्राणी, पक्षी यांच्या दुर्मिळ प्रजातींना संरक्षण मिळत आहे.
- १९७२मध्ये यास पक्षी अभयारण्य म्हणून घोषित करण्यात आले तर, १३ जुलै १९८९ रोजी राष्ट्रीय उद्यानाचा दर्जा देण्यात आला.
- यात रहिवासी जलचर/पक्षी, हिवाळी स्थलांतरित जलचर/पक्षी आणि स्थानिक स्थलांतरित जलचर तसेच पक्ष्यांचा समावेश आहे.
- यात प्रामुख्याने लॅपविंग (sociable lapwing) सारख्या जागतिक पातळीवर नष्ट होण्याचा गंभीर धोका असलेल्या प्रजातींचा तसेच लुप्तप्राय इजिप्शियन गिधाड, सकर फाल्कन, पॅलास फिश ईगल आणि ब्लेक-बेलीड टर्न यांचा समावेश आहे.
क) थोल वन्यजीवन अभयारण्य (गुजरात):
- गुजरातमधील थोल तलाव वन्यजीव अभयारण्य, पक्षासाठी मध्य आशियाई उड्डाण मार्गावर आहे.
- १९८८मध्ये अभयारण्य म्हणून घोषित करण्यात आले.
- या ठिकाणी ३२०हून अधिक पक्ष्यांच्या प्रजाती आढळतात. इथल्या पाणथळ परिसरात ३०पेक्षा जास्त धोक्यात असलेल्या जलचर पक्षांच्या प्रजाती आढळतात.
- यामध्ये व्हाईट – रम्ड गिधाड, लॅपविंग आणि असुरक्षित सारस क्रेन, कॉमन पोचार्ड आणि लेसर व्हाईट – फ्रंटेड हंस अशा दुर्मिळ प्रजाती आहेत.
ड) वाधवाना आर्द्रभूमी (गुजरात):
- गुजरातमधील वाधवाना पाणथळ ठिकाण पक्षी जीवनासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावरचे महत्त्वाचे ठिकाण आहे.
- या ठिकाणी हिवाळ्यात स्थलांतरित जलपक्षी आश्रय घेतात. यामधे मध्य आशियाई उड्डाण मार्गावरून स्थलांतरित होणाऱ्या ८०पेक्षा जास्त प्रजातींचा समावेश आहे.
- त्यात पल्लास फिश-ईगल, असुरक्षित कॉमन पोचर्ड डाल्मेटियन पेलिकन, ग्रे-हेडेड फिश-ईगल आणि फेरुगिनस डक अशा नष्ट होण्याच्या मार्गावर असलेल्या प्रजातींचा समावेश आहे.
पाणथळ स्थळांचे महत्त्व:
- पाणथळ स्थळांमुळे अन्न, पाणी, तंतुमय पदार्थ, भूजल पुनर्भरण, जलशुद्धीकरण, पूरनियंत्रण, धूपनियंत्रण व हवामान नियमन यांसारख्या महत्त्वपूर्ण संसाधनांचा आणि पर्यावरणाच्या दृष्टीने अनेक सेवांचे लाभ मिळतात.
- ही ठिकाणे पाण्याचा प्रमुख स्रोत असून आपल्याला ताज्या स्वच्छ पाण्याचा मुख्य पुरवठा यांद्वारे होतो.
- पावसाचे पाणी ती शोषून घेतात व भूजल पुनर्भरणास सहाय्य करतात.
रामसार करार:
- हा करार दलदलीय परिसंस्थांच्या संवर्धनासाठी आणि संरक्षणासाठी करण्यात आलेला आहे.
- इराणमधील रामसर या शहरात २ फेब्रुवारी १९७१मध्ये हा आंतरराष्ट्रीय करार स्वीकारण्यात आला आणि १९७५पासून हा करार अमलात आला.
- एकाच परिसंस्थेवर भर देणारा हा एकमेव जागतिक करार आहे.
- कराराचे प्रमुख तीन आधारस्तंभ:
अ) धोरणी वापर
ब) रामसार यादी
क) आंतरराष्ट्रीय सहकार्य
- करारानुसार पाणथळ प्रदेशामध्ये पुढील बाबींचा समावेश होतो:
- दलदल, पूर मैदाने, नद्या व तलाव, खारफुटी, कोरल रीफ्स, ६ मीटर्सपेक्षा जास्त खोली नसलेले इतर सागरी भाग, तसेच अशुद्ध – पाण्याचे १७ शुद्धीकरण तलाव आणि जलाशय असे मानवनिर्मित पाणथळ प्रदेश.
भारतातील पाणथळ प्रदेशाची स्थिती:
- पाणथळ क्षेत्र (संवर्धन आणि व्यवस्थापन) नियम, २०१७ नुसार देशातील पाणथळ क्षेत्राचे नियमन केले जाते.
- २०१०च्या नियमांमध्ये केंद्रीय पाणथळ क्षेत्र नियामक प्राधिकरणाची तरतूद होती.
- २०१७च्या नियमानुसार त्याऐवजी राज्यस्तरीय संस्था आणि केंद्रीय पाणथळ क्षेत्र समितीची स्थापना करण्यात आली.
- या नवीन नियमानुसार बॅकवाॅटर, लगून, खाडी आणि वाट्या (estuaries) यांना पाणथळ क्षेत्राच्या व्याख्येतून वगळण्यात आले आहे.
मौट्रिक्स नोंदी:
- रामसर यादीचा एक भाग म्हणूनच मौट्रिक्स नोंदीमध्ये मानवी हस्तक्षेपामुळे किंवा प्रदूषणामुळे परिस्थितिकीय बदल झालेले आहे किंवा नजीकच्या काळात होण्याची शक्यता आहे, अशा दलदलीय परिसंस्थांचा या नोंदीमध्ये समावेश केला जातो.
- सध्या भारतातील दोन पाणथळ क्षेत्र मौट्रिक्स नोंदीमध्ये समाविष्ट आहेत:
अ) केवलदेव राष्ट्रीय उद्यान (राजस्थान)
ब) लोकतक सरोवर (मणिपूर).
- पूर्वी चिल्का सरोवराचाही (ओदिशा) या नोंदीमध्ये समावेश होता मात्र नंतर २००२ मध्ये त्यास बाहेर काढण्यात आले आहे.
- भारतातील रामसारस्थळे: सध्या भारतात एकूण ४६ रामसर स्थळे आहेत.
- सर्वाधिक रामसार स्थळे असलेली राज्ये:
अ) उत्तर प्रदेशमध्ये (८)
ब) पंजाब (६)
- भारताचे पहिले दोन रामसार स्थळे:
अ) चिल्का सरोवर (ओदिशा)
ब) केवलदेव राष्ट्रीय उद्यान (राजस्थान)
- महाराष्ट्रातील रामसर स्थळे:
अ) नांदूर मधमेश्वर (नाशिक)
ब) लोणार (बुलढाणा)
- जागतिक पाणथळ दिन: दरवर्षी २ फेब्रुवारी हा दिवस जागतिक पाणथळ दिन म्हणून साजरा केला जातो.
- या कराराचे सुवर्ण महोत्सवी वर्ष २०२१ मध्ये साजरे केले जात आहे.
- २०२१ची थीम: आर्द्र भूमी आणि पाणी (Wetlands and Water)
या दिनानिमित्त पर्यावरण, वन आणि हवामान बदल मंत्रालयाने नॅशनल सेंटर फॉर सस्टेनेबल कोस्टल मॅनेजमेंट (NCSCM : National Centre for Sustainable Coastal Management) चा एक भाग म्हणून वेटलँड संरक्षण आणि व्यवस्थापन केंद्र सुरू केले.