कालापानी विवाद
- नेपाळच्या माजी परराष्ट्र मंत्र्यांनी नुकत्याच केलेल्या विधानानुसार उत्तराखंडमधील कालापानी नेपाळच्या सार्वभौम प्रदेशाचा भाग आहे या विषयावर नेपाळी राजकीय पक्षांमध्ये एकमत आहे.
- मात्र, भारताने हा दावा फेटाळून लावला आहे.
कालापानी कुठे आहे?
- उत्तराखंडच्या पिथोरागढ जिल्ह्याच्या पूर्वेकडील कोपऱ्यात असून त्याच्या उत्तरेस तिबेट तर पूर्व आणि दक्षिण दिशेस नेपाळ आहे.
- भारत आणि नेपाळ यांमधील हा सर्वात मोठा क्षेत्रीय विवाद असून जवळपास ३७ हजार हेक्‍टर जमीन विवादास्पद आहे.
- हे क्षेत्र भारताच्या नियंत्रणाखाली आहे पण ऐतिहासिक आणि भौगोलिक कारणांमुळे नेपाळने या भागावर दावा केला आहे.
काय आहे विवाद?
- कालापानी प्रदेशाचे नाव काली नदीवरून पडले आहे. या प्रदेशावर नेपाळचे दावे या नदीवर आधारित आहेत कारण गुरखा युद्ध/अँग्लो-नेपाळ युद्धानंतर काठमांडूच्या गोरखा शासक आणि ईस्ट इंडिया कंपनी यांच्यात झालेल्या सुगौलीच्या करारामुळे ती नेपाळ राज्याच्या सीमेची निर्धारक बनली (१८१४-१६). हा करार १८१६ मध्ये मंजूर झाला.
- करारानुसार नेपाळने पश्चिमेला कुमाऊं-गढवाल आणि पूर्वेकडील सिक्कीम क्षेत्र गमावले.
- करारातील कलम ५ नुसार नेपाळच्या राजाने उच्च हिमालयात उगम पावणाऱ्या काली नदीच्या पश्चिमेकडील भागावरील दावा सोडला तसेच ब्रिटिशांनी काली नदीच्या पूर्वेकडील नेपाळचा दावा मान्य केला.
- नेपाळच्या तज्ञांच्या मते, काली नदीच्या पूर्वेला नदीच्या उगमापासून सुरुवात झाली पाहिजे. त्यांच्या मते उगमाचा स्त्रोत लिम्पियाधुरा जवळील पर्वतांमध्ये आहे, जो नदीच्या उर्वरित प्रवाहापेक्षा अधिक उंचीवर आहे.
- नेपाळचा असा दावा आहे की, लिम्पियाधुरापासून खालच्या दिशेने सुरू होणाऱ्या संपूर्ण पट्ट्याच्या पूर्वेला पडणाऱ्या पर्वतांमध्ये जी उंच जमीन आहे ती त्यांची आहे.
- दुसरीकडे भारत म्हणतो की भारत-नेपाळ सीमा कालापानी येथून सुरू होते जिथे नदी सुरू होते.
- हा वाद प्रामुख्याने नदीच्या उगमाच्या स्रोताबद्दल वेगवेगळा अर्थ लावण्यामुळे आहे.
- नेपाळने एक सुधारित अधिकृत नकाशा प्रकाशित केला आहे ज्यामध्ये कालीच्या लिम्पियाधुरा स्रोतापासून ते कालापानी आणि लिपुलेख पास या त्रिकोणी प्रदेशाच्या ईशान्य भागातील प्रदेश समाविष्ट आहे.
- गेल्या वर्षी पंतप्रधान के.पी. शर्मा ओली यांनी नकाशाला घटनात्मक दर्जा देण्यासाठी घटना दुरुस्ती प्रस्ताव मांडला.
- यामुळे चर्चेद्वारे हा विवाद सोडवण्याच्या मार्गामध्ये अडथळा निर्माण झाला आहे.