सुंदरलाल बहुगुणा
- जन्म : ९ जानेवारी १९२७ (मरोडा, उत्तराखंड)
- निधन : २१ मे २०२१ (वय – ९४ वर्षे)
- पर्यावरणवादी, चिपको आंदोलनाचे प्रणेते, गांधीजींचे अनुयायी.
- हिमालयाचे रक्षक म्हणून ओळख.
- त्यांचे वडील अंबादत्त बहुगुणा हे टिहरी संस्थानातील वन अधिकारी होते.
कार्ये :
- अस्पृश्यतेविरोधी लढा
- १९६५ ते ७० दरम्यान गावातील स्रियांना एकत्र करून दारुधंद्याविरोधात आवाज उठविला.
- वयाच्या तेराव्या वर्षी श्री. देव सुमन यांच्या मार्गदर्शनाखाली सामाजिक उपक्रमास सुरुवात.
- झाडे व जंगलांचे भाग वन कंत्राटदारांपासून बचाव करण्यासाठी २६ मार्च १९७४ रोजी उत्तरप्रदेशात चिपको आंदोलनाची सुरुवात.
- चिपको चळवळीत आणि सर्वसाधारणपणे पर्यावरणासाठीचे महत्त्वाचे योगदान म्हणजे त्यांनी दिलेली घोषणा ‘पर्यावरणशास्र हिच स्थायी अर्थव्यवस्था.’
- या चळवळीचा परिणाम म्हणजे पंतप्रधान इंदिरा गांधींनी १५ वर्षे वृक्षतोड बंदीचा निर्णय घेतला.
- सुंदरलाल बहुगुणा यांच्या प्रेरणेनेचे ८ सप्टेंबर १९८३ मध्ये पांडुरंग हेगडे यांनी कर्नाटकमध्ये अप्पीको चळवळ सुरू केली.
- टिहरी धरणाच्या उभारणीला त्यांनी सत्याग्रह व उपोषण पद्धतीचा अवलंब करून त्यास विरोध दर्शविला.
- २००१ मध्ये टिहरी धरणाचे काम सुरू झाले आणि २१ एप्रिल २०२१ ला बहुगुणा यांना अटक करण्यात आली.
- ८४ दिवस टिहरी आंदोलन त्यांनी चालू ठेवले.
- ‘धरण नको, धरणाने पर्वतांना संपवले जाईल,’ अशी भूमिका त्यांनी टेहरी धरणाच्या उभारणीवेळी मांडली, यासाठीच त्यांनी भगिरथीच्या काठावर उपोषणही केले.
पुरस्कार :
- १९८१ – पद्मश्री पुरस्कार जाहीर, मात्र त्यांनी तो नाकारला.
- १९८७ – चिपको चळवळीसाठी राईट लाईव्हलीहूड पारितोषिक
- १९८६ – रचनात्मक कार्याबद्दल जमनालाल बजाज पारितोषिक
- १९८९ – आयआयटी, रुरकीने सन्माननीय डॉक्टर ऑफ सोशल सायन्सेसने गौरवांकित केली.
- २००९ – पर्यावरण रक्षणासाठी पद्मविभूषण
पुस्तके :
- इंडियाज एन्व्हायन्मेॆंट: मिथ अँड रिअॅलिटी- सुंदरलाल बहुगुणा, मेधा पाटकर आणि वंदना शिवा
- एन्व्हायर्न्मेंट क्रायसिस ॲन्ड ह्युमन्स ॲट रिस्क : प्रायोरिटीज फॉर ॲक्शन- सहलेखक राजीव के सिन्हा
- भू प्रयोगमें बुनियादी परिवर्तन की ओर : धरती की पुकार (हिंदी)- जेम्स, जॉर्ज अल्फ्रेड (२०१३)
- इकॉलॉजी इज पर्मनंट इकॉनॉमी : द ॲक्टिव्हिजम ॲन्ड एन्व्हायन्मेंटालिझम ऑफ सुंदरलाल बहुगुणा- अल्थानी स्टेट युनिव्हर्सिटी, न्युयॉर्क