पंडित राजन मिश्र
जन्म : १९५१ (वाराणसी)
निधन : २५ एप्रिल २०२१
- भारतीय अभिजात शास्रीय संगीताच्या विश्वात बनारस घराण्याच्या ख्याल शैलीचे गायक
- पंडित राजन मिश्र आणि त्यांचे धाकटे बंधू साजन मिश्र या जोडीने गेल्या काही दशकात लाखो रसिकांना मंत्रमुग्ध केले.
- पंडित मिश्र यांनी त्यांच्या आजोबांचे भाऊ बडे रामदास मिश्र, वडील हनुमानप्रसाद मिश्र तसेच काका गोपालप्रसाद मिश्र (सारंगीवादक) यांकडून गायकीचे शिक्षण घेतले.
- वैशिष्ट्य : खास बनारसी ढंगाचा पेहराव, अतिशय नाजूक कोरलेली मिशी, तोंडात रंगलेला पानाचा विडा आणि चेहऱ्यावरील प्रसन्न हास्य.
- भारतीय संगीतातील राग आणि काळ यांची परंपरा याचे कटाक्षाने पालन करणारे सिद्धहस्त कलाकार.
- कार्य : विविध राग आणि भक्तिरचना असलेले २० हून अधिक अल्बम्स
- ‘भैरव से भैरवी तक’, ‘भक्ती’ यांसारख्या रचनांची निर्मिती.
- सूरसंगम या चित्रपटात गायन – ‘आये सूर के पंछी आये’, ‘में का पिया बुलावे’, ‘हे शंकर’ ही गीते.
- संगीत दौरे : मिश्र बंधूनी १९७८ मध्ये श्रीलंकेचा प्रथम दौरा केला.
- यानंतर युरोप, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, रशिया, सिंगापूर, कतार, बांग्लादेश यांसारख्या जगातील अनेक देशांत मैफिली गाजवल्या.
सन्मान :
- १९७१ – भारत सरकारचा संस्कृती सन्मान
- १९९४-९५ – गंधर्व सन्मान
- १९९८ – संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार
- २००७ – पद्मभूषण
- २०१२ – राष्ट्रीय तानसेन सन्मान
बनारस घराणे :
- भारतीय कलांचे माहेरघर
- गायन आणि वादनासाठी विशेष प्रसिद्ध
- ख्याल, ठुमरी, होरी, कजरी, टप्पा, दादरा हे या घराण्याचे गायनातील प्रकार आहेत; तर तबला, बासरी, शहनाई ही वाद्यही फारच महत्त्वाची आहेत.
ख्याल गायन प्रकार :
- पर्शियन भाषेतून आलेला शब्द याचा अर्थ विचार किंवा कल्पनाशक्‍ती असा होतो.
- या शैलीच्या उदयाचे श्रेय अमीर खुस्रो यांना जाते.
- या शैलीत शब्दाचा स्पष्ट उच्चार असून स्वरांमधून भावनेचे प्रकटीकरण केले जाते.
- भगवान कृष्णाच्या स्तुतीसाठी या रचना सादर केल्या जातात.
- ख्याल गायनात तानावर भर असल्यामुळे ध्रुवपदास अधिक महत्त्व.
- यात बनारस आणि गयाची ठुमरी यांचा समावेश आहे.
बनारस घराण्यातील प्रसिद्ध संगीतज्ज्ञ
अ) ठुमरी गायक : रसूलन बाई, सिद्धेश्वरी देवी
ब) ख्याल गायक : पंडित बडे रामदास जी, पंडित महादेव प्रसाद मिश्र, राजन साजन मिश्र
क) शहनाई वादक : उस्ताद बिस्मिल्ला खान, पंडित रामसहाय मिश्र
ड) तबला वादक : पंडित किशन महाराज
इ) सितार वादक : पंडित रविशंकर
ई) सारंगी वादक : शंभू सुमीर, गोपाल मिश्र, हनुमान प्रसाद मिश्र, नारायण विनायक
भारतीय संगीतातील महत्त्वाचे घराणे :
| अ. क्रमांक | घराणे | वैशिष्ट्ये | संगीतज्ज्ञ |
| १) | ग्वाल्हेर घराणे | आधुनिक संगीताचे व्यासपीठ | विष्णू दिगंबर पलुसकर, रामकृष्ण बुवा वझे |
| २) | आग्रा घराणे | नोम-तोम शब्द वापरून आलापी | फैयाज खाँ |
| ३) | जयपूर घराणे | स्वरसौंदर्यांवर भर, विलंवित तीनतालात गायन | भास्करबुवा बखले, केसरबाई केरकर |
| ४) | किराणा घराणे | आलापप्रधान व अतिविलंबीत गायिकी | पंडित भीमसेन जोशी, हिराबाई बडोदेकर |